Geçmiş zamanlarda şehirler üzerine yapılmış çalışmaların kıymetini şimdi daha iyi anlıyoruz. Salnameler, şehrengizler, temettuat defterleri, tapu tahrir kayıtları, seyahatnameler bir şehrin gelişim ve değişimleriyle birlikte muhtemel birtakım problemleri çözmekte önemli kaynaklar olurlar.
Arapkirli Doktor Nazmi Aziz Selcen (1887-1945), “Türkiye’nin Sıhhi İctimai Coğrafyası-Konya Vilayeti” adlı kitabını 1922 yılında neşretmiş. Konya’da bir dönem Sıhhıye Müdürü olarak da görev yapan göz hastalıkları uzmanı Doktor Nazmi, bu eseri, 10 Mart 1921 tarihinde “Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekaleti” –şimdiki adıyla Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı- görevine getirilen Dr. Refik Saydam’ın, illerde görev yapan Sıhhiye Müdürlerine gönderdiği yazı üzerine kaleme almış. İllerden gelen raporlar doğrultusunda o dönem Türkiyesinin sağlık verileri başta olmak üzere diğer istatistikleri bir üst başlık altında yayınlanmış. Bir tür monografi olarak düşünebileceğimiz bu raporlarda ülkenin sadece bir sağlık haritası çizilmemiş, coğrafi özelliklerden iklim bilgilerine, aşiretlerden köylere, inançlardan bulaşıcı hastalıklara kadar detaylı bilgiler verilmiş. Kitaptan elde ettiğim verilerden bazılarını zikretmek istiyorum.
Toplam 11 ilçeye sahip Konya’nın genel nüfüsu 500,966 kişi. Bir maden işletmesi bulunmayan il merkezinde, 10 köyün bağlı bulunduğu Sille Nahiyesinde işletilen taş ocağı sayısı 12. Yazarın, taşların şehre naklinin pahalı olması sebebiyle bir dekovil (raylı sistem) öneriyor olması dikkat çekici.
O dönemin ahalisi, genellikle fes üzerine sarık sarıp lata ve elifi şalvar giyiyor. Esnafın kıyafeti ise abani sarık, şalvar ile alelade palto ve ceket. Kasaba ve köy gençleri, paçaları topuktan dört parmak yukarıda kısa bir potur, ayaklarına kovançları uzun bir mest ve kundura veya yemeni takıp baldırına silahlık ve kuşak sararak üzerine mintan ve fermene, fes üzerine de yemeni bağlıyorlar. Konya kadınlarının çoğu, geniş ağlı don ve başlarına şemle (çelme) silme tabir ettikleri yünden imal edilmiş bir setre ile yalnız bir gözü hariçte bırakmak suretiyle örtünüyor. Zengin olanları ise başlarında fes olduğu halde çarşaf giyerlermiş. Fakirliğin diz boyu olduğu günlerde kullanılan giyim-kuşam isimlerine dikkat çekmek isterim.
Düğünlerde silah atmak, otuz arabadan yüz arabaya kadar gelin alayları tertip etmek, lohusa kadınlara paluze pişirip göndermek, şimdi olduğu gibi Receb ayının ilk kandilinde eşe dosta “pişi” dağıtmak, kandil sabahı çocukların kapı kapı dolaşıp “şivli” diye bağırarak, kendilerine ikram edilen üzüm ve karışık leblebileri heybelere doldurması gibi bazı geleneklerin halen devam ediyor olması gayet güzel.
Kimi bâtıl inançlara rağbet o dönemde halkın eğitim durumunun zayıflığı sebebiyle daha kuvvetli görünüyor. Halk doktora, hastaneye rağbeti giderek arttırsa da, türbe ve tekke ziyaretleri, efsun-büyü işleri, Mayıs ayında sülük tutunmak oldukça yaygın.
Merkez ilçede 75 yataklı mülki, 300 yataklı askeri hastaneden başka Amerikan Muavenet Heyeti’nin yönetiminde 40 yataklı bir hastane, Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin, 7. Adana Hilal- Ahmer Hastanesi adıyla açtığı 200 yataklık bir hastane ile savaş nedeniyle askeriyeye tahsis edilmiş çaşitli binalardan 2000 yataklı bir asker hastanesi mevcut. “Hadika-i Sıhhat”, “İstikamet”, “Sıhhat”, “Şifa” ve “Osmanlı” adını taşıyan beş eczane ile Eczacı Asaf Bey idaresinde on bin Lira sermayeli bir ecza deposu hizmet vermiş. O yıllardan günümüze gelebilen bir eczane var mıdır bilmiyorum.
Eğitim süresi 12 senelik “Sultani”, 4 senelik “Mekteb-i Sanayi” ve 150 öğrencisi olan “Darul’eytam” (Çocuk Esirgeme kurumu), 10’u erkek ve 8’i kızlara ait olmak üzere 18 “Mekteb-i İbtidai” (İlkokul), “Darul’irfan” adında özel bir ilkokul ve farklı büyüklükte 8 adet “Sıbyan Mektebi” mevcut. Konya merkezde sayısı 53’ü bulan medreselerin 20 kadarı hariç diğerleri yıkılıp gitmiş. İşte burası son derece vahim.
Alıntılar yaptığım Doktor Nazmi’nin kitabını sadeleştirip yayına hazırlayan Yrd. Doç. Dr. Mehmet Karayaman. Haziran 2009 doğumlu kitap, Çizgi yayınlarından çıkmış. Meraklısına...
